แม่น้ำชี จากเส้นเลือดใหญ่ของภาคอีสาน สู่ความเปลี่ยนแปลงหลังการสร้างเขื่อน

หากจะกล่าวถึง สายน้ำหลักที่หล่อเลี้ยงผู้คนในดินแดนอีสาน ก็คงหมายถึง น้ำโขง น้ำชี น้ำมูล แม่น้ำสายดังกล่าวนี้ ทำให้เกิดลุ่มน้ำที่มีความอุดมสมบูรณ์ และเป็น 3 ลุ่มน้ำหลักในอีสาน โดยเฉพาะ“ลุ่มน้ำชี” ซึ่งมีพื้นที่กว่า 49,000 ตารางกิโลเมตร ประกอบด้วย 27 ลุ่มน้ำสาขา มีพื้นที่ต้นน้ำอยู่ใน จ.ชัยภูมิ และเป็นหนึ่งในแม่น้ำสำคัญที่จะไหลไปรวมกับแม่น้ำมูล และส่งสู่แม่น้ำโขงที่ จังหวัดอุบลราชธานี แม่น้ำชี มาจากภาษาอีสาน ซึ่งคำว่า “ซี” ซึ่งหมายถึงการเจาะทะลุเป็นรู โดยลักษณะต้นกำเนิดของน้ำชีนั้น มีสายน้ำที่ไหลผ่านลอดใต้เทือกเขาหินปูน ที่เรียกว่า “ซีดั้น” และไหลทะลุลอดผ่านมาอีกฝั่งหนึ่งของเทือกเขา เรียกว่า “ซีผุด” จึงทำให้เรียกลำน้ำสายนี้ ตามลักษณะพิเศษที่ลำน้ำไหลซีลอดผ่านใต้เทือกเขานั้นว่า “ลำน้ำซี” ในภาษาถิ่น หรือ ลำนำชี ในภาษากลาง นั่นเอง

แม่น้ำชี มีต้นกำเนิดอยู่ในพื้นที่เขตอำเภอหนองบัวแดง จังหวัดชัยภูมิ ไหลผ่าน 9 จังหวัดในภาคอีสาน ได้แก่ จังหวัดชัยภูมิ จังหวัดนครราชสีมา จังหวัดขอนแก่น จังหวัดมหาสารคาม จังหวัดกาฬสินธุ์ จังหวัดร้อยเอ็ด จังหวัดยโสธร จังหวัดศรีสะเกษ และไหลไปรวมกับแม่น้ำมูลที่บ้านวังยาง ตำบลบุ่งหวาย อำเภอวารินชำราบ ที่จังหวัดอุบลราชธานี โดยมีความยาวกว่า 765 กิโลเมตร แม่น้ำชี จึงถูกยกให้เป็นแม่น้ำที่ยาวที่สุดในประเทศไทย มีลำน้ำสาขาหลัก 5 ลำน้ำ ซึ่งประกอบไปด้วย ลำน้ำพรม ลำน้ำพอง ลำน้ำเซิน ลำน้ำปาว และลำน้ำยัง ลุ่มน้ำชี มีพื้นที่ลุ่มน้ำประมาณ 49,130 ตร.กม. หรือ 30,706,169 ไร่ คิดเป็นร้อยละ 9.56 ของพื้นที่ทั้ง ประเทศ ลุ่มน้ำชียังมีลุ่มน้ำสาขาย่อยที่กระจายอยู่ในพื้นที่ภาคอีสาน หล่อเลี้ยงชุมชน ทำให้เกิดวีถีชีวิตการดำรงชีพการใช้ประโยชน์จากลุ่มน้ำชี

โดยสาขาย่อยของลุ่มน้ำชี ประกอบไปด้วย

1. ลุ่มน้ำสาขาลำน้ำชีตอนบน มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 2,551 ตร.กม. หรือ 1,594,250 ไร่
2. ลุ่มน้ำสาขาลำสะพุง มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 742 ตร.กม. หรือ 463,944 ไร่
3. ลุ่มน้ำสาขาลำกระจวน มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 893 ตร.กม. หรือ 558,556 ไร่
4. ลุ่มน้ำสาขาลำคันฉู มีพื้นที่ลุ่มน้ำ1,733 ตร.กม. หรือ 1,082,906 ไร่
5. ลุ่มน้ำสาขาลำน้ำชีส่วนที่ 2 มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 3,795 ตร.กม. หรือ 2,372,100 ไร่
6. ลุ่มน้ำสาขาห้วยสามหมอ มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 765 ตร.กม. หรือ 478,056
7. ลุ่มน้ำสาขาลำน้ำชีส่วนที่ 3 มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 3,3276 ตร.กม. หรือ 2,047,650 ไร่
8. ลุ่มน้ำสาขาลำน้ำพองตอนบน มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 4,130 ตร.กม. หรือ 2,581,094
9. ลุ่มน้ำสาขาน้ำพวย มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 922 ตร.กม. หรือ 576,469 ไร่
10. ลุ่มน้ำสาขาล้าพะเนียง มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 1,890 ตร.กม. หรือ 1,181,513 ไร่
11. ลุ่มน้ำสาขาน้ำพรหม มีพื้นที่ลุ่มน้ำ 2,211 ตร.กม. หรือ 1,382,163
12. ลุ่มน้ำสาขาลำน้ำเชิญ มีพื้นที่ 2,904 ตร.กม. หรือ 1,814,719 ไร่
13. ลุ่มน้ำสาขาลำน้ำพองตอนล่าง มีพื้นที่ 2,316 ตร.กม. หรือ 1,447,644 ไร่
14. ลุ่มน้ำสาขาห้วยสายบาตร มีพื้นที่ 678 ตร.กม. หรือ 423,519 ไร่
15. ลุ่มน้ำสาขาลำปาวตอนบน มีพื้นที่ 3,265 ตร.กม. หรือ 2,040,781 ไร่
16. ลุ่มน้ำลำพันชาด มีพื้นที่ 698 ตร.กม. หรือ 435,956 ไร่
17. ลุ่มน้ำสาขาลำปาวตอนล่าง มีพื้นที่ 4,345 ตร.กม. หรือ 2,715,531 ไร่
18. ลุ่มน้ำสาขาลำน้ำยัง มีพื้นที่ 4,204 ตร.กม. หรือ 2,627,688 ไร่
19. ลุ่มน้ำสาขาลำน้ำชีตอนล่าง มีพื้นที่ 2,718 ตร.กม. หรือ 1,698,813 ไร่

ลำน้ำสายหลัก คือ แม่น้ำชี ลำน้ำสาขาที่สำคัญ คือ น้ำพรม น้ำพอง น้ำเชิญ ลำปาว และน้ำยัง

ลุ่มน้ำชี มีสถานีวัดน้ำฝนคัดเลือกในพื้นที่และบริเวณใกล้เคียง จำนวน 82 สถานี ปริมาณฝนตกในช่วงฤดูฝน ระหว่างเดือนพฤษภาคมถึงเดือนตุลาคมเฉลี่ย 179.25 มม./เดือน ส่วนช่วงฤดูแล้งระหว่างเดือนพฤศจิกายนถึงเดือน เมษายน จะมีปริมาณฝนตกค่อนข้างน้อยประมาณ 24.80 มม./เดือน โดยปริมาณฝนในช่วงฤดูฝนจะมีปริมาณฝนเฉลี่ย 1,075.52 มม. คิดเป็นร้อยละ 87.85 ของปริมาณฝนทั้งปี

ลุ่มน้ำชีมีบทบาทสำคัญในด้านเกษตรกรรม การประมง และวิถีชีวิตของชุมชนในพื้นที่ น้ำจากลุ่มน้ำนี้ใช้ในการเพาะปลูกข้าว โดยเฉพาะพื้นที่นาที่ชุ่มน้ำ ที่ทางภาคอีสาน เรียกว่า นาทาม ถือเป็นแหล่งปลูกพืชเศรษฐกิจหลักของภาคอีสาน รวมถึงการปลูกพืชอื่น ๆ เช่น อ้อย มันสำปะหลัง และผักต่าง ๆ นอกจากนี้ยังเป็นแหล่งประมงน้ำจืดที่สำคัญ ซึ่งมีปลาและสัตว์น้ำหลากหลายชนิด ลุ่มน้ำชียังเป็นแหล่งน้ำสำคัญสำหรับการใช้ในครัวเรือน และการผลิตน้ำประปาของชุมชนในพื้นที่ อีกทั้งยังมีพื้นที่ชุ่มน้ำ ที่มีความหลากหลายทางชีวภาพสูง เป็นที่อยู่อาศัยของนก และสัตว์ป่าหลายชนิด

แม่น้ำชีมีเขื่อน กั้นลำน้ำ ถึง 6 แห่ง

เพื่อบริหารจัดการเรื่องน้ำ ตลอดความยาว 765 กิโลเมตร จากต้นน้ำ ที่อำเภอหนองบัวแดงจังหวัดชัยภูมิ ถึงอำเภอวารินชำราบจังหวัดอุบลราชธานี ได้แก่

1. เขื่อนชนบท
2. เขื่อนมหาสารคาม
3. เขื่อนวังยาง
4. เขื่อนร้อยเอ็ด
5. เขื่อนยโสธร-พนมไพร
6. เขื่อนธาตุน้อย

“ภาวะน้ำท่วม” ถือว่าเป็นปกติวิสัยและเป็นเรื่องธรรมชาติ เพราะลักษณะการท่วมขังของน้ำไม่ยาวนานและน้ำท่วมในอดีตยัง หมายถึง ความอุดมสมบูรณ์ ซึ่งคนในชุมชนเรียนรู้ที่จะปรับวิถีชีวิตให้สอดคล้องกับธรรมชาติ ลำน้ำชีมีความสำคัญต่อวิถีการผลิตของชุมชน โดยพื้นที่ริมชี กุด ห้วย หนองน้ำต่างๆ ในบริเวณระบบนิเวศลุ่มน้ำชีสามารถใช้เป็นพื้นที่เลี้ยงสัตว์ เป็นแหล่งอาหารและสร้างรายได้ให้แก่ชุมชนริมฝั่งแม่น้ำชีมาอย่างยาวนาน ปัญหาสำคัญภายหลังการก่อสร้างเขื่อนในแม่น้ำชีแล้วเสร็จคือ สภาพปัญหาน้ำท่วมขังอย่างยาวนานในเขตพื้นที่ลุ่มน้ำชีตอนล่าง โดยเฉพาะในพื้นที่การเกษตรไร่นา พื้นที่ทำเลเลี้ยงสัตว์ ตลอดจนพื้นที่ป่าทาม ผลจากการท่วมขังยาวนานต่อเนื่อง ได้ส่งผลกระทบกับวิถีชีวิต และระบบนิเวศลุ่มน้ำชี จนเกิดความเสียหาย ปรากฏการณ์ดังกล่าวสะท้อนถึง การตัดสินใจในการพัฒนาโครงการโดยไม่ได้ศึกษาถึงผลกระทบต่อระบบนิเวศ วิถีชีวิต เศรษฐกิจ สังคม และวัฒนธรรมของชุมชน จึงเป็นการทำลายภูมิปัญญาและองค์ความรู้ในการจัดการน้ำแบบดั้งเดิมของคนในพื้นที่ ทั้งยังส่งผลให้เกิดปัญหาตามมาอย่างต่อเนื่อง

แต่ในปัจจุบันวิถีชีวิตที่เปลี่ยนไป รวมถึงบ้านเรือนที่อยู่อาศัย สมัยใหม่ก็ทำให้ไม่เหมาะกับการปรับตัวกับน้ำท่วม ทั้งยังได้รับผลกระทบที่เกิดจากน้ำท่วมอยู่เป็นประจำ ทั้งต่อภาคการเกษตร และครัวเรือนของประชาชน

ที่มา:

• https://thecitizen.plus/node/81661
• https://thecitizen.plus/node/84991
• https://www.livingriversiam.org/th/?option=com_sppagebuilder&view=page&id=604
• https://www.thaipost.net/articles-news/26013/

พามาเบิ่ง โขง สงคราม ชี มูล 4 แม่น้ำสำคัญของอีสานไหลผ่านจังหวัดใดบ้าง

พามาเบิ่ง🧐ระดับความสูงของระดับน้ำทะเลของภาคอีสาน ทำไม อีสาน ถึงถูกเรียกว่า ดินแดนแห่งที่ราบสูง?