แม่น้ำสายสำคัญในอีสาน โขง สงคราม ชี มูล แม่น้ำแห่งวิถีชีวิต

แม่น้ำสายสำคัญในอีสาน

โขง สงคราม ชี มูล แม่น้ำแห่งวิถีชีวิต

 

แม่น้ำ เป็นเส้นทางแห่งวิถีชีวิตและบ่อเกิดแห่งอารยธรรม อีสานมีลำน้ำและแม่น้ำสายสำคัญ อันเป็นแหล่งหล่อเลี้ยงชีวิตและเป็นต้นกำเนิดแห่งวัฒนธรรม อันสืบเนื่องมายาวนานในภูมิภาคนี้ โดยมีแม่น้ำสายสำคัญอันประกอบไปด้วย แม่น้ำสงคราม แม่น้ำชี แม่น้ำมูล และแม่น้ำโขง

ลักษณะทางอุทกวิทยาของภูมิภาคอีสาน สัมพันธ์กับแม่น้ำโขง เนื่องจากระบบการระบายน้ำออกจากพื้นที่ เป็นลำห้วยและแม่น้ำที่สัมพันธ์กับแม่น้ำสาขาของแม่น้ำโขง จากลุ่มแม่น้ำภายในไหลลงสู่แม่น้ำโขง มีแม่น้ำมูลเป็นสาขาสำคัญที่สุด  และมีแม่น้ำชีเป็นสาขาสมทบของแม่น้ำมูล ส่วนทางตอนบนมีแม่น้ำสงครามเป็นสาขาที่สำคัญ  พื้นที่ต้นน้ำของภาคอีสานมีอยู่ด้วยกัน 3 เขตคือ

1. เขตสันปันน้ำของเทือกเขาด้านตะวันตก เป็นต้นกำเนิดสำคัญของแม่น้ำมูลและชี
2. เขตสันปันน้ำของเทือกเขาทางด้านใต้ เป็นต้นกำเนิดของลำน้ำสาขาย่อยของแม่น้ำมูล
3. เทือกเขาภูพาน เป็นแหล่งต้นน้ำของทั้งแอ่งสกลนครทางตอนบนและแอ่งโคราชทางตอนล่าง โดยลำน้ำในแอ่งโคราชไหลลงสู่แม่น้ำชี ส่วนน้ำในตอนบนแอ่งสกลนครไหลลงสู่แม่น้ำสงคราและแม่น้ำโขงโดยตรง

 

แม่น้ำในภาคอีสาน

1. แม่น้ำโขง เป็นแม่น้ำนานาชาติที่มีความยาวถึง 4,590 กิโลเมตร นับเป็นอันดับ 10 ของโลก และมีปริมารน้ำมากเป็นอันดับ 6 ของโลก ไหลผ่านดินแดนของประเทศต่าง ๆ เป็นเส้นกั้นพรมแดนตามธรรมชาติ ระหว่างจีน พม่า ไทย ลาว กัมพูชา และเวียดนาม แม่น้ำโขงแบ่งออกเป็น 2 ตอน คือ แม่น้ำโขงตอนบนในเขตประเทศจีน พม่า และลาว และแม่น้ำโขงตอนล่างในเขตประเทศลาว กัมพูชา และเวียดนาม นอกจากความสำคัญทางด้านภูมิศาสตร์ สังคม และเศรษฐกิจแล้ว แม่น้ำโขงยังมีความสำคัญต่อคุณค่าทางจิตใจของชุมชนตลอดทั้งสองฝั่งโขง เป็นบ่อเกิดอารยธรรมของคนหลายเชื้อชาติในแถบลุ่มน้ำแห่งนี้ แนวความคิด ปรัชญา โลกทัศน์ คติความเชื่อ ตลอดจนวัฒนธรรมประเพณีที่คลายคลึงกันสะท้อนออกมาในรูปกรให้ความเคารพนับถือแม่น้ำ เช่น ความเชื่อในเรื่องของพญานาค และพิธีกรรมในการจับปลาบึก ที่คล้ายคลึงกันตั้งแต่สิบสองปันนา พม่า ล้านนา จนถึงไทย ลาว กัมพูชา และเวียดนาม แม่น้ำโขงตอนบนมีต้นกำเนิดจากเทือกเขาในเขตที่ราบสูงทิเบต บริเวณเทือกเขาทังกลา บนยอดเขาทังกลาที่ระดับความสูงกว่า 16,700 ฟุตจากระดับน้ำทะเลปานกลาง เรียกเป็นภาษาพื้นเมืองว่า ดเซซู แม่น้ำโขงช่วงนี้มีลักษณะแคบและตื้นไหลเชี่ยว ผ่านโกรกเขาและซอกหินที่สูงชัน กว้างเพียงแค่ 100 เมตร ไหลลงมาขนานกับแม่น้ำสาละวินและแม่น้ำแยงซีเกียง สู่เขตมณฑลเสฉวน และแคว้นสิบสองปันนา จากนั้นจึงเริ่มค่อย ๆ กว้างออกและมีชื่อว่าแม่น้ำลานฉางหรือเก๋าลุง ในช่วงนี้แม่น้ำจะค่อย ๆ ลดระดับลงเรื่อย ๆ ทุก 400 ฟุตต่อ 1 องศาละจิจูด ซึ่งลักษณะพิเศษของแม่น้ำโขง แต่ยังคงมีกระแสน้ำเชี่ยวและแคบอยู่จึงไม่ได้ใช้สำหรับการคมนาคมมากนัก จากนั้นไหลลงสู่ทางใต้ เป็นเส้นกั้นพรมแดนระหว่างพม่าและลา และลงมาถึงสามเหลี่ยมทองคำ (สบรวก) ที่อำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงรายและเข้าสู่บริเวณแม่น้ำโขงตอนล่าง แม่น้ำโขงตอนล่างจะค่อย ๆ กว้างออกเพราะมีแม่น้ำสาขาจำนวนมากทั้งในเขตไทยและลาวไหลลงสู่แม่น้ำโขงในบริเวณนี้จึงมีความกว้างและกระแสน้ำที่เหมาะสมกับการคมนาคมแต่มีอุปสรรคสำคัญคือ เกาะแก่งต่าง ๆ ที่ขวางอยู่กลางลำน้ำจำนวนมาก จากนั้นจะไหลเข้าสู่ลาวที่อำเภอเชียงของ จังหวัดเชียงรายและวกกลับออกมาเป็นเส้นกั้นพรมแดนไทย-ลาวอีกครั้งที่อำเภอเชียงคานจังหวัดเลย ผ่านหนองคาย นครพนม มุกดาหาร อำเภออำนาจเจริญไปจนถึงอำเภอโขงเจียม จ.อุบลราชธานี ซึ่งยาวมากกว่า 850 กม. รวมระยะทางที่เป็นเส้นกั้นพรมแดนไทย-ลาวทั้งสิ้นประมาณ 95 กิโลเมตร แม่น้ำโขงช่วงนี้มีความกว้างขวางมากอยู่ในช่วงประมาณ 800-1200 เมตร กว้างที่สุดที่จังหวัดอำนาจเจริญและในเขตจังหวัดมุกดาหารประมาณ 2,300-26,000 เมตร และไหลค่อนข้างเอื่อย ในช่วงหน้าแล้งจะมีปริมาณน้ำน้อยลงแห้งจนกระทั่งเป็นดอนหรือหาดทรายกลางลำน้ำและบางแห่งสามารถเดินข้ามได้ดอนและชายหาดเหล่านี้เป็นแหล่งเพาะปลูกที่สำคัยของเขตริมแม่น้ำโขงเพราะเป็นดินที่อุดมสมบูรณ์จากการตกตะกอนของแม่น้ำ และผลผลิตที่ได้จากบริเวณดอนเหล่านี้จะมีราคาสูงมากกว่าที่อื่น ๆ จากนั้นแม่น้ำโขงจะไหลลงสู่ทะเลจีนใต้บริเวณปลายแหลมญวนห่างจากเมืองโฮจิมินห์ซิตี้ประมาณ 85 กิโลเมตร

แม่น้ำสายสั้น ๆ ที่ไหลลงสู่ระบบแม่น้ำโขงโดยตรงซึ่งส่วนใหญ่อยู่ทางตอนบนของภาค ได้แก่

– แม่น้ำเลย มีต้นกำเนิดที่ภูกระดึง จ.เลย ไหลลงแม่น้ำโขงที่ อ.ปากชม

– แม่น้ำเหือง ซึ่งเป็นเส้นกั้นพรมแดน ไทย-ลาว ในเขตจังหวัดเลย

– ห้วยหลวง ในเขตจังหวัดอุดรธานีและหนองคาย

– แม่น้ำก่ำ ซึ่งมีต้นกำเนิดจากหนองหาน จังหวัดสกลนคร ไหลลงสู่แม่น้ำโขงที่จังหวัดมุกดาหาร

2. แม่น้ำมูล เป็นสาขาที่สำคัญที่สุดของแม่น้ำโขง มีต้นกำเนิดอยู่ระหว่างเขาวงกับเขาละมั่งในเขตเทือกเขาสันกำแพงในเขตจังหวัดนครราชสีมา เป็นแม่น้ำที่มีความยาวมากที่สุดในเขตภาคนี้คือ ยาว 641 กิโลเมตร มีพื้นที่ลุ่มน้ำประมาณ 70,100 ตร.กม. วางตัวขนานกับแนวเขาพนมดงรักแม่น้ำมูลเป็นแม่น้ำ ที่มีความลาดชันน้อยมากคือตลอดระยะความยาวของแม่น้ำจะลดระดับลงเฉลี่ย 52 เมตร หรือ 16 เซนติเมตร ต่อระยะทาง 1 กิโลเมตรเท่านั้นทำให้ที่ราบลุ่มในเขตแม่น้ำมูลถูกน้ำท่วมอยู่เป็นประจำทุกปี เนื่องจากไม่สามารถระบายน้ำออกได้ทันกับปริมาณความจุของน้ำ อีกทั้งบริเวณที่ลุ่มน้ำยังมีชั้นหินดินดนลูกรังอยู่ทำให้น้ำไม่สามารถซึมได้อีกด้วย สาขาของแม่น้ำมูลที่สำคัญได้แก่ ลำตะคอง ลำจักราช ลำแซะ ลำพระเพลิง ในเขตจังหวัดนครราชสีมา ลำปลายมาศในเขตจังหวัดบุรีรัมย์ ลำชีและลำน้ำเสียวในจังหวัดสุรินทร์ ห้วยทับทัน ห้วยสำราญ ในเขตจังหวัดศรีสะเกษ ลำเซบก ลำเซบาย ลำโดมใหญ่ และลำโดมน้อยในเขตจังหวัดอุบลราชธานี รวมทั้งแม่น้ำที่ไหลลงสู่แม่น้ำมูลในเขตจังหวัดยโสธรด้วยแม่น้ำมูลไหลลงสู่แม่น้ำโขงในเขตอำเภอโขงเจียม จังหวัดอุบลราชธานี

3. แม่น้ำชี เป็นแม่น้ำที่มีความยาวเป็นอันดับที่สองของภาคมีพื้นที่ลุ่มน้ำประมาณ 55,100 ตร.กม. มีต้นกำเนิดจากเทือกเขาเพชรบูรณ์ ซึ่งเป็นพื้นที่ค่อนข้างแห้งแล้ง ปริมาณของน้ำในแม่น้ำชีจึงมีไม่มากนัก ได้น้ำจากสาขาสำคัญทางเหนือเป็นส่วนใหญ่ คือ ลำน้ำพอง กับลำน้ำปาว ลำน้ำพองเป็นสาขาที่สำคัญที่สุดของแม่น้ำชี มีความยาว 275 กิโลเมตร มีความสำคัญทางด้านเศรษฐกิจสูง โดยเฉพาะหลังจากการสร้างเขื่อนอุบลรัตน์ ส่วนลำน้ำปาวนั้นแม่น้ำสาขาที่สำคัญเป็นอันดับสองของแม่น้ำชีมีความยาว 236 กิโลเมตร มีต้นน้ำอยู่บริเวณเทือกเขาภูพาน และหนองหานกุมภาปี ส่วนสาขาสำคัญอื่น ๆ ของแม่น้ำชี ได้แก่ ลำน้ำพรมในเขตชัยภูมิ ลำน้ำยังในเขตกาฬสินธุ์

4. แม่น้ำสงคราม เป็นแม่น้ำที่มีความสำคัญที่สุดของภาคอีสานตอนบนมีต้นน้ำในเขตเทือกเขาภูพานมีพื้นที่ลุ่มน้ำประมาณ 20,411 ตร.กม. มีความยาว 420 กิโลเมตร ตลอดสองฝั่งของแม่น้ำ โดยเฉพาะในเขตสกลนครและนครพนมจะมีลักษณะเป็นทุ่งหญ้าและเป็นที่ราบน้ำท่วมถึงทันทีที่มีฝนตกและมีระดับน้ำสูงขึ้นกลายเป็นทะเลสาปเล็ก ๆ จำนวนมากเป็นแหล่งทำการประมง ที่สำคัญมากที่สุดของภาคอีสาน ลำน้ำสาขาที่สำคัญได้แก่ ลำน้ำอูน ซึ่งมีกำเนิดอยู่บนเทือกเขาภูพาน ความยาวประมาณ 270 กิโลเมตร

 

อ้างอิงจาก:

ศูนย์ศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยขอนแก่น, World Wide Fund For Nature, thaipost

 

ติดตาม ISAN Insight & Outlook ทุกช่องทางได้ที่ 

https://linktr.ee/isan.insight 

 

#ISANInsightAndOutlook #อีสาน #แม่น้ำโขง #แม่น้ำมูล #แม่น้ำชี #แม่น้ำสงคราม #แม่น้ำในภาคอีสาน